انتشارات شهرتاش |
تا همین اواخر ایده‌ی «فلسفه برای کودکان» ناممکن به نظر می‌رسید. از‌آنجاكه آموزش ارزش‌ها به اندازه‌ی آموزش ریاضیات، ادبیات و علوم مهم شناخته شد و ازآنجاکه اکنون بعد فلسفی تجربه به‌اندازه‌ی ابعاد فیزیکی، روان‌شناختی و اجتماعی مهم شناخته شده است، بجاست به كودكان فرصت دهیم تا با استفاده از زبان و تجربه‌ای نوظهور روی این بُعد جدید به تأمل بپردازند. كندوكاو فلسفی جمعی یا مبتنی بر همیاری، کودکان را قادر می‌سازد به دنیای خود معنا ببخشند و در عین حال برای خود كشف كنند چه‌چیزی در آن دنیا ارزش‌مند و ستودنی است.
کودکان شما در آنچه جامعه‌ی كندوكاو فلسفی[1] نام دارد کار خواهند کرد ــ یعنی گروهی از افراد که مایلند درباره‌ی مسائل مهم خود با هم مشورت کنند. آنها در این فرایند یاد می‌گیرند به یکدیگر گوش دهند، از پیش‌فرض‌های یکدیگر سؤال کنند، مثال و مثال نقض بیاورند، از یکدیگر دلیل بخواهند، تمایزهای خوبی قائل شوند، ایده‌های خود را بر هم بنا كنند و كندوكاو را تا جایی كه می‌رود دنبال کنند. آنها یاد می‌گیرند به‌نوبت صحبت کنند، چهره‌خوانی کنند، فقط به معنای ظاهری كلمات گوش نکنند و موضوعات و مسائل را از نقطه نظرات بیشتری بنگرند. چرا باید کودکان این چیزها را یاد بگیرند؟ زیرا آنها با تسلط به این مهارت‌های شناختی و اجتماعی است كه می‌توانند به قضاوت‌های بهتری برسند.
کودکان در ابتدا به کمک شما احتیاج دارند. شما باید خود را یک هم‌کندوکاوگر در نظر بگیرید كه به‌اندازه‌ی آنها به بررسی مفاهیم فلسفی، بهبود قضاوت و كشف معنا علاقه‌مند است. با این حال، وقتی نوبت به روندهای كندوكاو می‌رسد، شما باید آنها را راهنمایی کنید و برای آنها با مطرح کردن سؤال‌های باز، طرح مثال‌های نقض یا دیدگاه‌های جایگزین، شفاف‌سازی، سؤال كردن از پیش‌فرض‌ها و دلایل و نمایش رفتار خودتصحیحی الگو باشید. کودکان با تمرین فرایند كندوكاو را درونی می‌کنند، نتیجه‌ی فوق‌العاده‌ای كه می‌تواند در بقیه‌ی عمر برایشان مفید باشد.
مراقب صحبت كردن خود باشید. قابل‌درك است که در ابتدا، بیشتر از بچه‌ها صحبت کنید و الگوی گفتمان در درجه‌ی اول «معلم- شاگرد» باشد، به‌طوری كه شما سؤال‌های تکمیلی كنید، مثال‌های نقض بزنید و راه‌های جایگزین را برای نگاه كردن به چیزها پیشنهاد كنید. اما به زودی، این الگو باید تغییر کند. بچه‌ها باید از یکدیگر سؤال‌های تکمیلی کنند و نقش شما بیشتر مشارکتی و کمتر محتوایی[2] خواهد بود. از آن پس، هر وقت تصمیم گرفتید صحبت كنید، باید از خود بپرسید: «اظهارات من در جهت رسیدن به كدام هدف آموزشی است؟»
ما به شما و دانش‌آموزانتان توصیه می‌کنیم هر چند هفته یك بار خود را ارزیابی کنید و از خود بپرسید در جهت یک جامعه‌ی كندوكاو کارامد واقعی چه پیشرفتی داشته‌اید. برای مثال:
- آیا بچه‌ها از یکدیگر سؤال‌های خوب می‌پرسند؟
- آیا در جهت دیدگاه‌هایمان برای هم دلیل می‌آوریم؟
- آیا به یکدیگر گوش می‌دهیم؟
- آیا می‌توانیم حاشیه‌روی نكنیم؟
- آیا می‌توانیم مثال و مثال نقض بزنیم؟
- آیا می‌توانیم ایده‌ی خود را بر ایده‌های دیگران بنا کنیم؟
كندوكاو فلسفی مشترك فقط یک اقدام مهم شناختی نیست بلکه یک اقدام مهم اجتماعی است که می‌تواند اهمیت بسیاری برای كودكان و بزرگ‌سالان پیدا کند. برای همین حساسیت در تصحیح یکدیگر و جو اعتماد نقش اساسی در مشارکت کردن ایفا می‌کند. این به عهده‌ی شماست که هرچه زودتر جو اعتماد یا مکان امن ایجاد کنید. کودکان باید شما را به دیده‌ی كسی بنگرند که فکر نمی‌کند همه چیز را می‌داند، با آنها انسانی برخورد می‌كند، گفته‌های آنها را جدی می‌گیرد، خود تصحیحی را الگوی خویش قرار می‌دهد و واقعاً ایده‌ها را دوست دارد.
در بعضی لحظات، احتمالاً از خود پرسیده‌اید «فلسفه چیست؟» یا ممكن است هم اكنون این سؤال را از خود بپرسید. این سؤال ساده‌ای نیست، اما اجازه دهید بگوییم یكی از معانی فلسفه، كندوكاو خودآگاهانه پیرامون معنای مفاهیم گیج‌کننده، جالب‌توجه و بحث‌برانگیز است، شامل مفاهیمی است که فیلسوفان حدود 2500 سال درباره‌ی آنها فکر کرده‌اند و به ما کمک می‌كند تا به تجارب روزمره‌ی خود سروسامان دهیم.
وقتی از «کندوكاو خودآگاهانه»[3] صحبت به میان می‌آوریم، منظورمان آن است كه چنانچه کودکان با هم معانی بعضی مفاهیم فلسفی مرتبط با تجربیات روزمره‌ی‌شان را بررسی کنند، یاد می‌گیرند به نحوه‌ی فكر كردن و صحبت كردن درباره‌ی آنها نیز توجه كنند. در فرایند بحث پیرامون مفاهیم، آنها از چیزی آگاه می‌شوند که ما آن را روندهای كندوكاو می‌نامیم. آنها همچنین یاد می‌گیرند با درگیر شدن در گفتگوی فلسفی چگونه خوب دلیل بیاورند.
محتوای فلسفی داستان‌های فلسفی مدیون كندوكاوهایی است که نقش اساسی در فلسفه‌ی یونان باستان داشته است و هنوز برای كودكان امروزی حیاتی هستند: مانند معنا و جایگاه واقعی، خوب، راست، زیبا و شخص. هر فصل به یک یا چند اصطلاح می‌پردازد، از این رو به كودكان فرصت می‌دهد تا درباره‌ی معانی آنها تأمل كنند و آنها را با روش گفتگو بررسی نمایند. به مرور زمان، كودكان کارِ گروهی را می‌شناسند و بدان افتخار می‌كنند، مانند تجزیه و تحلیل معنای مفاهیم روزمره‌ای كه اگر آنها را كنار هم قرار دهند، جهان‌بینی‌شان را می‌سازند. از این راه یاد می‌گیرند با تجارب روزانه‌ی خود آشنا شوند.
تبیین ایده‌های اصلی در راهنمای تدریس برای شما معلمان است. این ایده‌ها بسیاری از درون‌مایه‌های فلسفی داستان و همچنین بعضی از راه‌هایی را بررسی می‌كند که در طول تاریخ فلسفه درباره‌ی آنها فکر شده است. طرح بحث‌ها، تمرینها و فعالیت‌ها برای تقویت گفتگوی فلسفی میان کودکان طراحی شده‌اند.
شما معمولاً با خواندن بخشی از داستان شروع می‌كنید. این مهم است که حتی كودكان خردسال نیز یک نسخه از کتاب را در اختیار داشته باشند تا بتوانند داستانی که برایشان می‌خوانید را دنبال كنند. سپس از کودکان بپرسید دوست دارند درباره‌ی چه‌چیزی صحبت كنند. اگرچه احتمالاً هنوز نمی‌توانند بخوانند، می‌توانید پاسخ‌هایشان را همراه با اسمشان روی تخته بنویسید. بدین ترتیب می‌فهمند که برنامه‌ی کار را خودشان تنظیم می‌کنند و دیگر اینکه ایده‌هایشان مهم‌اند.
پاسخ‌های کودکان ممکن است در قالب سؤال یا جمله باشد یا می‌تواند فقط واژه‌ای باشد که نظرشان را جلب کرده است. وقتی برنامه‌ی کار تنظیم شد، باید زمانی را به مطالعه‌‌ی کتاب راهنما اختصاص دهید و طرحی را برای استفاده از فعالیت‌ها، تمرینها و طرح بحث‌ها جهت تقویت گفتگوی فلسفی درباره‌ی موضوعات مطرح‌شده از سوی کودکان بیندیشید. هرچه كودكان خردسال‌تر باشند، استفاده از فعالیت‌های این راهنمای معلم برای هدایت گفتگو مفیدتر است.
هدف لزوماً این نیست که برای همه‌ی سؤال‌های مطرح‌شده به یك اجماع یا پاسخ توافق‌شده برسیم. از طرف دیگر، یک گفتگوی واقعی به تعبیری «به جلو حركت می‌کند» و به یک معنا فقط یک «بحث هیجان‌انگیز» نیست. با توجه به این موضوع، سؤال‌هایی مانند «آیا می‌خواهیم به این سؤال بپردازیم؟» و «اکنون چه‌چیزهایی درباره‌ی این مفهوم/ سؤال می‌فهمیم که قبلاً نمی‌فهمیدیم؟» حتماً باید به سؤال‌های پیشنهادی اضافه شوند.
چون ما به ایجاد گفتگو علاقه‌مندیم و نه صرفاً بحث، معلمان باید دانش‌آموزان را تشویق كنند تا برای دیدگاه‌هایی که بیان می‌کنند دلیل بیاورند. این امر به‌ویژه هنگام استفاده از طرح‌بحث‌ها و تمرینها بسیار مهم است. طرح‌بحث‌ها روی یک یا تعدادی از مفاهیم کلیدی متمركزند، دانش‌آموزان را به بررسی عمیق آنها دعوت می‌کنند، اغلب با سؤال‌های «مستقیم‌تر» آغاز می‌شوند و با سؤال‌هایی پیش می‌روند كه كمتر صریح هستند. تمرینها موقعیتی را برای تمرین مهارت‌های شناختی خاص، مانند تمایز قائل شدن میان مواردی فراهم می‌آورند که مشابه به نظر می‌رسند. در پاسخ تمرینها، برای مواردی كه دانش‌آموزان فكر می‌کنند گزینه‌های كافی موجود نیست، همیشه یک ستون شامل «؟» وجود دارد.
آرزوی ما برای شما آن است که تدریس فلسفه برای کودکان شما را به اندازه‌ی كافی راضی كند. فعالیت‌ها کتاب‌ها با این ذهنیت طراحی شده‌اند که محرك فکر و در عین حال سرگرم‌كننده باشند. شما باید از فلسفه‌ورزی با کودکان لذت ببرید. در مدت بسیار کوتاهی، متوجه می‌شوید تغییر قابل‌ملاحظه‌ای در زندگی آنها ایجاد کرده‌اید.
برگرفته از کتاب بیمارستان عروسک‌ها اثر آن مارگارت شارپ و لورنس جوزف اسپلیتر از انتشارات شهرتاش.
[1] community of philosophical inquiry
[2] procedural
[3] Self-conscious inquiry
